«Υποχρέωση ή Υποκρισία;»

Η δημοσιογραφική δεοντολογία όπως διαμορφώνεται στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης αποτελεί κρίσιμο θέμα στις μέρες μας, καθώς οι «άνθρωποι των μέσων» συχνά δεν την τηρούν, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί έντονο κλίμα αναξιοπιστίας από μέρους των πολιτών.

Η συζήτηση περί δεοντολογίας δεν πρέπει να λαμβάνεται ως «μόδα εποχής» ή ως πρόβλημα μόνο των «λίγων» γιατί τα μέσα ενημέρωσης είναι πλέον κομμάτι της καθημερινότητάς μας οπότε, το όποιο «πρόβλημά» τους αφορά και όλους εμάς. Γι αυτό άλλωστε η ημερίδα, που διοργανώθηκε στις 22 του Μάρτη στην Αθήνα με θέμα συζήτησης τον ρόλο τη δημοσιογραφικής και εκδοτικής δεοντολογίας, είχε ως στόχο να γνωστοποιήσει αυτό το υπαρκτό και αυξημένης βαρύτητας «πρόβλημα» των Μέσων, να θέσει τα θεμέλια ενός ευρύτερου επί της ουσίας διαλόγου και να αναζητήσει λύσεις για την εξάλειψή του.

Η δεοντολογία δεν είναι όπως πολλοί πιστεύουν απλώς «μια ηθικοπλαστική δραστηριότητα κατά την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος», αναφέρει ο αρθρογράφος Πάσχος Μανδραβέλης (link).
Αποτελεί μέσο συνεννόησης και υπηρετεί μια καλύτερη κοινωνία. Η τήρησή της απαιτείται όπως οι καλοί τρόποι συμπεριφοράς, γιατί συμβάλλει στη βιωσιμότητα της κοινωνίας άρα και στην πρόοδό της. Πρέπει λοιπόν να λογίζεται ως «εργαλείο δουλειάς» στο δημοσιογραφικό επάγγελμα, όχι σαν ουτοπική ηθική επιταγή. Ο λαός λέει πως «Η καθαριότητα είναι η μισή αρχοντιά» μας. Έτσι λοιπόν, η αξιοπιστία του δημοσιογράφου είναι (ολόκληρη!) η «αρχοντιά» του, η οποία κατακτάται βήμα βήμα, με το να αξιολογεί κάθε φορά σχολαστικά τις πληροφορίες που έχει στη διάθεσή του και να «μεταδίδει» μόνο τις αληθινές.

Στην ελληνική εμπειρία των μέσων ενημέρωσης η δεοντολογία δεν τηρείται απόλυτα, γεγονός που παραδέχονται και οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι! Ειδικά η τηλεόραση -το μαζικότερο μέσο- βρίσκεται σε δεοντολογικό ναδίρ, κατάσταση που δεν φαίνεται να αποτρέπεται με λύσεις ανάγκης (πρόστιμα) του ραδιοτηλεοπτικού συμβουλίου. Ο δημοσιογράφος Αλέξης Παπαχελάς ανάγει ως κύρια αιτία του προβλήματος στην Ελλάδα την απουσία «του δημοσιογραφικού DNA». Δηλαδή, οι δημοσιογράφοι συγχέονται μπροστά στα διλήμματα δεοντολογικής φύσεως που καθημερινά οφείλουν να βγάλουν εις πέρας, τρομοκρατούνται και τελικά επιλέγουν τη λανθασμένη δίοδο-λύση του προβληματισμού τους, προσβάλλοντας ανεπανόρθωτα την αξιοπιστία τους. Αυτό ίσως συμβαίνει λόγω της ελλιπούς εκπαίδευσης που παρέχεται σήμερα στους «μαθητευόμενους» δημοσιογράφους, καθώς η δεοντολογική υπευθυνότητα στην ενημέρωση των πολιτών αποκτάται με την τριβή τους στο επάγγελμα και την εμπειρία.

Τα αποστάγματα εμπειρίας και αξιών των παλαιότερων δημοσιογράφων, που συγκεντρώνονται με την πάροδο του χρόνου, αποτελούν τους κανόνες δεοντολογίας. Γι αυτό το λόγο δεν είναι εφικτό να συσταθούν εγχειρίδια κανόνων δεοντολογίας τα οποία να καλύπτουν όλα τα πιθανά διλήμματα των δημοσιογράφων. Ο δημοσιογράφος χρειάζεται να προβληματιστεί, να αναρωτηθεί και να κοπιάσει ώστε να εμπεδώσει την ρευστή «ηθική επιταγή» του επαγγέλματός του και να την ακολουθεί σαν νοητή κατευθυντήρια γραμμή.


Ο εν δυνάμει δημοσιογράφος διδάσκεται επιγραμματικά κάποιους βασικούς κανόνες δεοντολογίας. Πρώτον, δεν πρέπει να συγχέει την είδηση με το σχόλιο. Δεύτερον, σε κάθε περίπτωση οφείλει να εξακριβώνει την πληροφορία πριν τη γνωστοποιήσει στο ευρύ κοινό. Ακόμη, δεν πρέπει να αναπτύσσει σχέση εξάρτησης με την πηγή των πληροφοριών του, και τέλος πρέπει να αποφεύγει τις υπερβολές. Δυστυχώς στη χώρα μας καταπατώνται πολλές φορές -όχι πάντα κι από όλους- και αυτοί οι τέσσερις βασικοί κανόνες!

Είτε «ανώτερες» δυνάμεις υποχρεώνουν τον εκάστοτε δημοσιογράφο να συμπεριφέρεται αντι- δεοντολογικά, είτε δεν κατανοεί ο ίδιος την αξία της αλήθειας ή αγνοεί την ευθύνη του επαγγέλματός του. Συμβαίνει συχνά οι πληροφορίες να παρουσιάζονται μαζί με τα σχόλια ως είδηση, κατευθύνοντας τους πολίτες σε λανθασμένη θεώρηση της πραγματικότητας ή σε επισφαλή συμπεράσματα. Άλλοτε πάλι, η διαδικασία εξακρίβωσης μιας πληροφορίας θυσιάζεται στον βωμό της AGB, καθώς ένα κραυγαλέο πρώτο και αποκλειστικό θέμα σίγουρα θα επιφέρει κέρδη και δημοτικότητα -τι κι αν είναι ψεύτικο. Κάποιες φορές δεν τηρείται το ασυμβίβαστο του δημοσιογράφου με την εκάστοτε πηγή -συνθέτουν ρεπορτάζ που μεροληπτούν πεισματικά υπέρ της μίας άποψης και που ασκούν εμφανή κομματική προπαγάνδα. Επιπλέον, οι τίτλοι -των τηλεοπτικών ειδήσεων κατά κύριο λόγο- έχουν την τάση να απέχουν μακράν της πραγματικότητας και να αποπροσανατολίζουν την κοινή γνώμη από τα ουσιώδη ζητήματα της κοινωνίας.
Γενικότερα, κάθε έμφαση σε λέξη ή εικόνα ακόμη και η σειρά προβολής των ειδήσεων, είναι ζητήματα που πρέπει να διέπονται από δεοντολογικούς κανόνες, διαφορετικά δύνανται να επηρεάσουν την εγκυρότητα της ενημέρωσης.

Όμως, όταν η δεοντολογία γίνεται αντιληπτή μόνο ως υποχρέωση -κι όχι ως εργασιακό βοήθημα που περιφρουρεί την αξιοπιστία των Μέσων- ελλοχεύει ο κίνδυνος να «καταντήσει» υποκριτικό άλλοθι. Κάποιοι δημοσιογράφοι στο όνομα της δεοντολογίας «βγάζουν» στο φως της δημοσιότητας τα πιο αντι-δεοντολογικά στοιχεία, σπιλώνοντας πρόσωπα και καταστάσεις. Άλλοι επικαλούμενοι τον δεοντολογικό κώδικα, δημοσιοποιούν πληροφορίες που παραβιάζουν την ιδιωτική ζωή ατόμων ή χρησιμοποιούν παράνομα μέσα (κρυφές κάμερες) προς την αποκάλυψη τους. Προσποιούνται δηλαδή πως σέβονται τους δημοσιογραφικούς κανόνες οι οποίοι επιτάσσουν την εξακρίβωση των πληροφοριών, αγνοώντας τα στοιχειώδη δικαιώματα των ατόμων.

Τα περιθώρια ολιγωρίας για το ζήτημα της μη τήρησης των δεοντολογικών αρχών από τα μέσα ενημέρωσης, έχουν στενέψει. Στη δεδομένη συγκυρία το κράτος δεν έχει μεγάλο μερίδιο ευθύνης καθώς κανένα ραδιοτηλεοπτικό συμβούλιο, νόμος ή διάταξη δύναται να ξορκίσει το «κακό». Οι λύσεις ανάγκης που υιοθετούνται κατά καιρούς -τα υπέρογκα πρόστιμα- αποδεικνύονται εντελώς υποκριτικές όταν οι παρασπονδίες επαναλαμβάνονται από μέρους των «παραβατών» ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα.

Απαιτείται λοιπόν η αυτορύθμιση τόσο των δημοσιογράφων όσο και των ιδιοκτητών των μέσων ενημέρωσης. Διότι δεν είναι δυνατόν οι ιδιοκτήτες να αγνοούν τις δεοντολογικές αρχές και να ενδιαφέρονται μόνο να «πουλήσουν». Πρέπει να καταλάβουν πως αυτή η παθητική στάση μακροπρόθεσμα λειτουργεί εναντίον των δικών τους συμφερόντων -δεν είναι τυχαίο ότι οι πωλήσεις των εφημερίδων έχουν μειωθεί, δεν είναι τυχαίο ότι η τηλεθέαση συρρικνώνεται, ούτε είναι τυχαίο ότι το διαδίκτυο αποκτά όλο και περισσότερους οπαδούς που αναζητούν την εναλλακτική πολύφωνη ενημέρωση.
Τέλος, οι δημοσιογράφοι οφείλουν να χρησιμοποιούν πάντα τις δεοντολογικές αρχές ως εργαλείο του επαγγέλματός τους. Πρέπει να αξιολογούν τις πληροφορίες που έχουν στη διάθεσή τους, να κρίνουν, να αναζητούν πολύπλευρες απόψεις, επιμέρους λεπτομέρειες και να δημοσιοποιούν ειδήσεις όσο το δυνατόν πιο έγκυρες και φυσικά αληθινές.
(Αμήν!)

Δανείστηκα για το παρόν κείμενο τον τίτλο της προαναφερθείσας ημερίδας, που διοργανώθηκε από τον ΣΚΑΙ και το BBC World στην 22η του Μάρτη 2007.